Kült romanlar yazan, edebiyatımızı Batı’ya açan bir müellifin portresi: Halit Ziya Uşaklıgil

Uşaklı Helvacızadeler Ailesi!ne mensup halı tüccarı Halil Efendi ile Behiye Hanım’ın üçüncü çocuğu olan Halid Ziya, 1866’da İstanbul Eyüpsultan’da dünyaya geldi. Halid Ziya, mahalle mektebindeki birinci eğitiminin akabinde Fatih Askeri Rüştiyesi’ne devam etti. 93 Harbi’nin başlamasının akabinde babasının işleri bozulan Uşaklıgil, ailesiyle İzmir’e giderek eğitimini İzmir Rüştiyesi’nde sürdürdü.

Uşaklıgil’in Fransızcaya ilgisi ve Fransız edebiyatını yakından tanımasında, İzmir’de Ermeni Katolik rahiplerin çocukları için kurulmuş yatılı bir okula devam etmesi büyük rol oynadı.

Henüz öğrenciyken birinci yazıları okuyucuyla buluşan edebiyatçı, İzmir etrafında tanınmaya başladıktan sonra Hazine-i Evrak’ta çıkan “Deniz Danası” ve Tercüman-ı Hakikat’te yayımlanan “Aşkımın Mezarı” yazılarıyla İstanbul’da da tanınmaya başladı.

Batılı analmda birinci yapıtları yazdı

Uşaklıgil, 1884’te Tevfik Nevzat ve Bıçakçızade Hakkı’yla bir arada “Nevruz” isimli mecmuayı çıkarmaya başladı, birebir vakitte Fransızcadan çeviriler yapmaya devam etti. Fransız edebiyatının ünlü isimleri Alfred de Musset ile Victor Hugo’dan nesir halinde şiir çevirileriyle, Louis Figuier’den bilimsel yazılar çeviren Uşaklıgil, George Ohnet’nin “Demirhane Müdürü” isimli romanını da mecmuanın eği olarak yayınladı.

Hariciyeci olmak gayesiyle İstanbul’a gelen ama başvurusu kabul edilmeyen müellif, 1885’te Türkçede basılmış birinci Fransız edebiyatı tarihi yapıtı, “Garbdan Şarka Seyyale-i Edebiye: Fransa Edebiyatının Numune ve Tarihi”ni kaleme aldı. Halid Ziya Uşaklıgil, bir müddet sonra İzmir’e dönerek, İzmir Rüştiyesi’nde Fransızca öğretmenliğinin yanı sıra, birebir devirde Osmanlı Bankası’nda vazife yaptı.

İzmir İdadisi’nin açılmasının akabinde öğretmenliğe bu okulda devam eden Uşaklıgil, Fransızca’nın yanı sıra Türk edebiyatı dersleri de verdi. Tevfik Nevzat ile 1886’da “Hizmet Gazetesi”ni çıkaran Uşaklıgil, tefrikalar halinde “Nemide”, “Bir Meyyitin Defteri” ile “Ferdi ve Şürekası” isimli yapıtlarının yanında dünya edebiyatı ve tiyatro tarihi hakkında yazı dizileri, romantizmin temsilcisi Ahmet Mithat Efendi’yi eleştirdiği ve realizmi savunduğu yazılarını da bu gazetede yayınladı.

Başarılı müellif, Servet-i Fünun periyodunda roman ve öykü cinsinin en değerli ismi olarak öne çıkarken, edebiyat otoritelerince Türk edebiyatında batılı manada birinci romanları kaleme alan müellif olarak gösterildi. Uşaklıgil, 1911’de Ayan Meclisi üyesi oldu.

Siyasi hayatı

Meclis-i Ayan Reisi Emin Ali Efendi’nin kızı Fatma Memnune Hanım’la 1889 yılında evlenen Uşaklıgil’in, Vedide, Bihin, Sadun, Güzin, Vedat ve Bülent isimlerinde 6 çocuğu dünyaya geldi. Çocukları Vedide, Sadun ve Güzin’i küçük yaşlarda geçirdikleri hastalıklar sonucu kaybeden muharririn oğlu Vedat ise 33 yaşında intihar etti.

Recaizade Mahmut Ekrem aracılığıyla 1896’da Edebiyat-ı Cedide topluluğuna katılan Halid Nur’un, kendisine daha sonra büyük şöhret kazandıran romanları Servet-i Fünun mecmuasında tefrika halinde yayınlandı. Uşaklıgil’in 1925’te yayınlanan “Aşk-ı Memnu” yapıtı, değerli Türk romanlarından biri olarak yerini aldı.

Darülfünun’da Batı edebiyatı tarihi ile estetik dersleri veren müellif, Sultan Reşat’ın Osmanlı tahtına çıkmasından sonra İttihat ve Terakki hükümeti tarafından mabeyin başkatibi olarak sarayda görevlendirildi.

Uşaklıgil, misyonu gereği padişahla seyahatlere çıktı, 1911’de ise Ayan Meclisi üyesi oldu.

Halit Ziya öldü

Harf İnkılabı ve Lisan İhtilali’nden sonra birtakım yapıtlarını sadeleştirerek, Latin harfleriyle yine yayınlayan müellif, Tiran elçiliğinde misyonlu oğlu Vedat 1937’de intihar edince, büyük yas yaşadı. Çağdaş Türk edebiyatına romanları ve kıssalarıyla damga vuran müellif, her türlü tedaviyi reddettiği uzun bir hastalık sürecinin akabinde 27 Mart 1945’te hayatını kaybetti ve Bakırköy Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri

Roman: “Nemide”, “Bir Meyyitin Defteri”, “Ferdi ve Şürekası”, “Sefile”, “Mai ve Siyah”, “Aşk-ı Memnu”, “Kırık Hayatlar”, “Nesl -i Ahir”, “Kezban-ı Kopya”

Hikaye: “Bir İzdivacın Tarih-i Muaşakası”, “Bir Muhtıranın Son Yaprakları”, “Nakil, Bu Muydu”, “Heyhat”, “Küçük Fıkralar”, “Bir Yazın Tarihi”, “Solgun Demet”, “Bir Şi’r-i Hayal”, “Sepette Bulunmuş”, “Bir Hikaye-i Sevda”, “Hepsinden Acı”, “Onu Beklerken”, “Aşka Dairdi”, “İhtiyar Dost”, “Kadın Pençesi”, “İzmir Öyküsü, “Kar Yağarken”

Oyun: “Firuzan”, “Kabus”, “Fare”

Anı: “Kırk Yıl”, “Bir Acı Hikaye”, “Saray ve Ötesi”

Mensur Şiir: “Mezardan Sesler”, “Mensur Şiirler”

Gezi Yazıları: “Almanya Mektupları”, “Alman Hayatı”